गुरु गोबिंद सिंह

सिख धरम के दसवाँ आ अंतिम गुरु

गुरु गोबिंद सिंह (पंजाबी उच्चारण: [gʊɾuː goːbɪn̪d̪ᵊ sɪ́ŋgᵊ]; 22 दिसंबर 1666 – 7 अक्टूबर 1708),[4][9] जनमल गोबिंद दास या गोबिंद राय[12][13][14] दसवाँ सिख गुरु रहलें, आ आध्यात्मिक गुरु, योद्धा, कवि आ दार्शनिक रहलें। जब इनके पिता गुरु तेग बहादुर के औरंगजेब द्वारा फाँसी दिहल गइल,[नोट 1] गुरु गोबिंद सिंह के नौ बरिस के उमिर में औपचारिक रूप से सिख लोग के नेता के रूप में स्थापित कइल गइल आ ऊ दसवाँ आ अंतिम मानव सिख गुरु बन गइलें।[19] इनके जिनगी के दौरान इनके चार गो जैविक बेटा लोग के मौत हो गइल – दू गो लड़ाई में, दू गो के मुगल गवर्नर वजीर खान द्वारा फाँसी दिहल गइल।[20][21][22]

Guru Gobind Singh
Guru Gobind Singh Ji
c.Early 20th Century Painting Depicting Guru Gobind Singh Passing the Guruship to Guru Granth Sahib
ReligionSikhism
Known for

Fought the following Battles :

Other namesTenth Nanak[3]
Personal
BornGobind Rai
22 December 1666[4]
Patna Sahib, Bihar Subah, Mughal Empire
(present-day Patna, Bihar, India)
Died7 अक्टूबर 1708(1708-10-07) (उमिर 41)
Hazur Sahib, Bidah Subah, Mughal Empire
(present-day Nanded, Maharashtra, India)
Cause of deathAssassination[5][6]
SpouseMata Jito, Mata Sundari and Mata Sahib Devan[7]
Children
Parents
Religious career
PredecessorGuru Tegh Bahadur
SuccessorGuru Granth Sahib

सिख धर्म में इनके उल्लेखनीय योगदान सभ में 1699 में खालसा नाँव के सिख योद्धा समुदाय के स्थापना[1][23][24] आ पाँच गो आस्था के नियम "पंच ककार" सभ के परिचय दिहलें जे खालसा सिख लोग हर समय धारण करे ला। गुरु गोविंद सिंह के "दसम ग्रंथ" के श्रेय दिहल जाला जिनहन के भजन सिख लोग के प्रार्थना आ खालसा के संस्कार सभ के एगो पबित्र अंग हवें।[25][26] गुरु ग्रंथ साहिब के सिख धर्म के प्राथमिक शास्त्र आ शाश्वत गुरु के रूप में अंतिम रूप देवे आ स्थापित करे वाला के रूप में भी इनके श्रेय दिहल जाला।[27][28]

परिवार आ सुरुआती जिनगी संपादन करीं

 
Guru Gobind Singh's birthplace in Patna, Bihar.

गोविंद सिंह नौवाँ सिख गुरु गुरु तेगबहादुर आ माता गुजरी के एकलौता बेटा रहलें।[29] इनके जनम बिहार के पटना में 22 दिसंबर 1666 के तब भइल जब इनके पिता बंगाल आ असम घूमत रहलें।[4] इनके जनम के नाँव गोबिंद दास/राय रहल आ तख्त श्री पटना हरिमंदर साहब नाँव के एगो तीर्थ ओह घर के चिन्हित करे ला जहाँ इनके जनम भइल आ जिनगी के पहिला चार साल बितवलें।[4] 1670 में इनके परिवार पंजाब लवट आइल आ मार्च 1672 में ई लोग उत्तर भारत के हिमालयी तलहटी में चक्क नानाकी चल गइल जेकरा के सिवालिक रेंज कहल जाला आ जहाँ इनके स्कूली पढ़ाई भइल।[4][23]

इनके पिता गुरु तेग बहादुर के सोझा कश्मीरी पंडित लोग[30] द्वारा 1675 में मुगल सम्राट औरंगजेब के समय में कश्मीर के मुगल गवर्नर इफ्तिकर खान के कट्टरपंथी उत्पीड़न से बचाव खातिर याचिका दायर कइल।[4] तेग बहादुर औरंगजेब से मिल के शांतिपूर्ण प्रस्ताव पर विचार कइलन बाकिर उनुका सलाहकारन का तरफ से चेतावल गइल कि उनुकर जान खतरा में पड़ सकेला। युवा गोविंद राय – जेकरा के 1699 के बाद गोविंद सिंह के नाँव से जानल जाला[9] – अपना पिता के सलाह दिहलें कि उनके से ढेर नेतृत्व करे आ बलिदान देवे लायक केहू नइखे।[4] इनके पिता ई कोसिस कइलें, बाकी गिरफ्तार कइल गइलें फिर 11 नवंबर 1675 के दिल्ली में इस्लाम धर्म अपनावे से इनकार करे आ सिख धर्म आ इस्लामी साम्राज्य के बीच चल रहल संघर्ष सभ के कारण औरंगजेब के आदेश पर सार्वजनिक रूप से सिर काट दिहल गइल।[31][32] मरला से पहिले गुरु तेग बहादुर गुरु गोबिंद राय के एगो चिट्ठी लिखले रहले (ए चिट्ठी के नाम महल्ला दासवेन रहे आ इ गुरु ग्रंथ साहिब के हिस्सा ह) अगिला गुरु के खोजे खातिर एगो आखिरी परीक्षा के रूप में, पिता के शहादत के बाद उनुका के दसवाँ सिख गुरु बनावल गइल 29 मार्च 1676 के वैसाखी पर।[33]

गुरु गोविंद सिंह के दसवाँ गुरु बनला के बाद भी पढ़ाई-लिखाई के साथे-साथे घुड़सवारी आ तीरंदाजी नियर मार्शल आर्ट में भी पढ़ाई-लिखाई जारी रहल। गुरु एक साल में फारसी सीखलें आ 6 बरिस के उमिर में मार्शल आर्ट के ट्रेनिंग शुरू कइलें।[34] 1684 में ऊ पंजाबी भाषा में चंडी दी वर लिखलें – अच्छाई आ बुराई के बीच के एगो पौराणिक युद्ध, जहाँ अच्छाई अन्याय आ अत्याचार के खिलाफ खड़ा होला, जइसन कि प्राचीन संस्कृत ग्रंथ मार्कंडेय पुराण में बतावल गइल बा।[4] ऊ 1685 तक यमुना नदी के किनारे पाओन्टा में रहले।[4]

 
From Bhai Rupa showing the Guru at the age of 23.

गुरु गोविंद सिंह के तीन गो मेहरारू रहली:[7][35]

  • 10 साल के उमिर में इनके बियाह माता जितो से 21 जून 1677 के आनंदपुर से 10 किलोमीटर उत्तर बसंतगढ़ में भइल। एह जोड़ी के तीन गो बेटा भइलें: जुझार सिंह (जनम 1691), ज़ोरावर सिंह (जनम 1696) आ फतेह सिंह (जनम 1699)।[36]
  • 17 साल के उमिर में इनके बियाह माता सुंदरी से 4 अप्रैल 1684 के आनंदपुर में भइल। एह जोड़ी के एगो बेटा भइल, अजीत सिंह (जनम 1687)।[37]
  • 33 बरिस के उमिर में इनके बियाह माता साहब देवन से 15 अप्रैल 1700 के आनंदपुर में भइल। ओह लोग के कवनो संतान ना रहे बाकिर सिख धर्म में उनुकर प्रभावशाली भूमिका रहे। गुरु गोविंद सिंह इनके खालसा के महतारी घोषित कइलें।[38] गुरु शुरू में उनुका बियाह के प्रस्ताव के तब तक खारिज क देले, जब तक कि अंत में सहमत ना हो गइले, जदी उ आजीवन कुंवारी बनल रहे के फैसला कईली।[39]

गुरु गोविंद सिंह के जीवन उदाहरण आ नेतृत्व सिख लोग खातिर ऐतिहासिक महत्व के रहल बा। ऊ खालसा (शाब्दिक रूप से, शुद्ध लोग) के संस्थागत कइलें, जे लोग इनके मौत के बहुत बाद सिख लोग के रक्षा में प्रमुख भूमिका निभवलें, जइसे कि पंजाब पर नौ गो आक्रमण आ 1747 से 1769 के बीच अफगानिस्तान से अहमद शाह अब्दाली के नेतृत्व में पवित्र युद्ध के दौरान।[9]

खालसा पंथ के अस्थापना संपादन करीं

1699 में गुरु सिख लोग से निहोरा कइलें कि ऊ लोग वैसाखी (सालना के बसंत के फसल के परब) पर आनंदपुर में एकट्ठा होखे।[40] सिख परंपरा के मुताबिक उ एगो स्वयंसेवक के मांग कइलें। एक जने आगे अइलें, जिनका के ऊ एगो डेरा के भीतर ले गइलें। गुरु अकेले भीड़ में लवट अइले, खून से लथपथ तलवार लेके।[40] ऊ एगो अउरी स्वयंसेवक के मांग कइले, आ बिना केहू के आ खून से लथपथ तलवार लेके डेरा से लवटला के उहे प्रक्रिया चार बेर अउरी दोहरवलें। पांचवा स्वयंसेवक के संगे डेरा में गइला के बाद गुरु पांचों स्वयंसेवक के लेके लवट के बाहर अइलें, सब सुरक्षित। ऊ इनहन पाँचों लोगन के "पंज प्यारे" आ सिख परंपरा में पहिला खालसा कहलें।[40]

एकरा बाद गुरु गोविंद सिंह लोहा के कटोरा में पानी आ चीनी मिला के दुधारी तलवार से हिला के जवना के उ अमृत कहले रहले, तैयार कइलें। एकरे बाद ऊ एकरा के पंज प्यारे के ई अमृत दिहलें, एकरे साथ आदि ग्रंथ से पाठ कइलें, एह तरीका से खालसा – एगो योद्धा समुदाय के खंडे का पाहुल (दीक्षा समारोह) के स्थापना कइलें।[40][41] गुरु जी ओह लोग के एगो नया उपनाम "सिंह" (शेर) भी देले। पहिला पांच खालसा के दीक्षा मिलला के बाद गुरु पांचों लोग से उनुका खुद के खालसा के रूप में दीक्षा देवे के कहले। एह से गुरु छठवाँ खालसा बन गइलें आ इनके नाँव गुरु गोबिंद राय से बदल के गुरु गोबिंद सिंह हो गइल।[40] ई दीक्षा अनुष्ठान पहिले के गुरु लोग द्वारा कइल जाए वाला "चरन पाहुल" संस्कार के जगह ले लिहलस, जवना में एगो दीक्षित लोग ओह पानी के पी लेत रहे जवना में या त गुरु या गुरु के कवनो मसंद आपन दाहिना पैर के अंगूरी डुबा चुकल रहे।[42][43]

 
कंघा, कड़ा आ कृपाण – पंच ककार के तीन चीजु

गुरु गोबिंद सिंह खालसा लोगन के पंच ककार परंपरा के सुरुआत कइलें; ई पाँचों चीज होखे लें:[44]

  • केश : बिना काटल बार राखल
  • कंघा : लकड़ी के कंघा
  • कड़ा : हाथ में कलाई में पहिरे वाला कड़ा
  • किरपाण : एक किसिम के खंजर
  • कछेरा : एक किसिम के कच्छा

उ खालसा योद्धा खातिर अनुशासन संहिता के भी घोषणा कइले। तंमाकू, 'हलाल' मांस खाइल (वध के एगो तरीका जवना में जानवर के गला फाड़ के मारे से पहिले ओकरा के खून बहावे खातिर छोड़ दिहल जाला), आ व्यभिचार पर रोक लगावल गइल।[44][45] खालसा लोग भी एह बात पर सहमत भइल कि ऊ लोग कबो प्रतिद्वंद्वी भा उनके उत्तराधिकारी लोग के पीछे ना आवे वाला लोग से बातचीत ना करी।[44] अलग-अलग जाति के मरद मेहरारू के खालसा के पंक्ति में सह-दीक्षा से सिख धर्म में समानता के सिद्धांत के भी संस्थागत कइल गइल चाहे ऊ केहू के जाति भा लिंग के काहें ना होखे।[45] सिख परंपरा खातिर गुरु गोविंद सिंह के महत्व बहुत महत्व के रहल बा, काहें से कि ऊ खालसा के संस्थागत कइलें, मुगल साम्राज्य द्वारा चल रहल उत्पीड़न के विरोध कइलें आ औरंगजेब के हमला के खिलाफ धर्म के रक्षा जारी रखलें, जेकरा से उनकर मतलब सच्चा धर्म रहल।[46]

 
आनंदपुर साहिब गुरुद्वारा, पंजाब, खालसा के जनम अस्थान।

उ अइसन बिचार पेश कइलें जवन कि मुगल अधिकारी के ओर से लगावल गइल भेदभावपूर्ण कर के अप्रत्यक्ष रूप से चुनौती देत रहे| जइसे कि औरंगजेब गैर मुसलमानन पर टैक्स लगवले रहले जवन सिख लोग से भी वसूली जात रहे, जिजिया (गैर मुसलमानन पर पोल टैक्स), तीर्थयात्री कर आ भद्दर टैक्स – आखिरी टैक्स रहे जवन हिन्दू के पालन करे वाला केहू के देबे के परत रहे अपना प्रियजन के मौत के बाद माथा मुंडवा के दाह संस्कार करे के संस्कार साथे।[1] गुरु गोविंद सिंह घोषणा कइलें कि खालसा के एह प्रथा के जारी रखे के जरूरत नइखे, काहें से कि भद्दर धरम ना हवे, बलुक एगो भरम (भ्रम) हवे।[1][47] माथा ना मुंडवावे के मतलब इहो रहे कि दिल्ली आ मुगल साम्राज्य के अउरी हिस्सा में रहे वाला सिख लोग के टैक्स ना देवे के पड़ी।[1] हालाँकि, नया आचार संहिता के चलते 18वीं सदी में सिख लोग के बीच भी आंतरिक असहमति पैदा भइल, खासतौर पर नानकपंथी आ खालसा लोग के बीच।[1]

गुरु गोविंद सिंह के खालसा के प्रति गहिराह आदर रहे, आ ई बतवलें कि सच्चा गुरु आ संगत (पंथ) में कौनों अंतर नइखे।[48] खालसा के स्थापना से पहिले सिख आंदोलन संस्कृत के शब्द सिस्य (शाब्दिक रूप से, शिष्य भा छात्र) के इस्तेमाल कइले रहलें, बाकी एकरे बाद ई पसंदीदा शब्द खालसा बन गइल।[49] एकरे अलावा खालसा से पहिले पूरा भारत में सिख मंडली सभ में सिख गुरु लोग द्वारा नियुक्त मसंद लोग के सिस्टम रहे।[49] मसंद लोग स्थानीय सिख समुदाय, स्थानीय मंदिर सभ के नेतृत्व करे, सिक्ख मुद्दा खातिर धन आ चंदा एकट्ठा करे।[49] गुरु गोविंद सिंह निष्कर्ष निकललें कि मसंदस सिस्टम भ्रष्ट हो गइल बा, ऊ इनहन के खतम क दिहलें आ खालसा के मदद से अउरी केंद्रीकृत सिस्टम शुरू कइलें जे उनके सीधा देखरेख में रहल।[49] एह बिकास सभ से सिख लोग के दू गो समूह के निर्माण भइल, जे लोग खालसा के रूप में दीक्षा दिहल आ अउरी लोग जे सिख रहल बाकी दीक्षा के काम ना कइल।[49] खालसा सिख लोग अपना के एगो अलग धार्मिक इकाई के रूप में देखत रहे जबकि नानक-पंथी सिख लोग आपन अलग नजरिया बरकरार रखले रहे।[50][51]

गुरु गोविंद सिंह द्वारा शुरू कइल गइल खालसा योद्धा समुदाय के परंपरा सिख धर्म के भीतर बहुलवाद पर आधुनिक विद्वानन के बहस में योगदान देले बा। इनके परंपरा आधुनिक समय ले भी बचल बाटे, दीक्षित सिख लोग के खालसा सिख कहल जाला जबकि दीक्षा ना लेवे वाला लोग के सहजधारी सिख लोग के नाँव से जानल जाला।[52][53][54]

सिख ग्रंथ संपादन करीं

गुरु ग्रंथ साहिब के करतरपुर पोथी (पाण्डुलिपि) के अंतिम रूप देवे के श्रेय सिख परंपरा में गुरु गोबिंद सिंह के दिहल जाला – सिख धर्म के प्राथमिक शास्त्र हवे।[27] अंतिम संस्करण में अन्य संस्करण सभ में मौजूद अतिरिक्त भजन सभ के स्वीकार ना कइल गइल, आ इनके पिता गुरु तेग बहादुर के रचना सभ के सामिल कइल गइल।[27] गुरु गोविंद सिंह भी एह ग्रंथ के सिख लोग खातिर शाश्वत गुरु घोषित कइलें।[28][55]

गुरु गोविंद सिंह के भी "दसम ग्रंथ" के संकलन श्रेय दिहल जाला।[25] ई एगो बिबादित धार्मिक ग्रंथ हवे जेकरा के कुछ सिख लोग दुसरा शास्त्र मानत बा, आ कुछ सिख लोग खातिर बिबादित अधिकार के बा।[56][26] पाठ के मानक संस्करण में 1,428 पन्ना बाड़ें जिनहन में 18 गो खंड सभ में 17,293 छंद बाड़ें।[56][57] "दसम ग्रंथ" में भजन, हिन्दू ग्रंथ सभ से पौराणिक कथा सभ,[25] देवी दुर्गा के रूप में नारी के उत्सव,[58] आत्मकथा, पुराण आ महाभारत के लौकिक कहानी, पत्र सभ के सामिल कइल गइल बा अउरी लोग जइसे कि मुगल सम्राट के साथे-साथ योद्धा आ धर्मशास्त्र के श्रद्धापूर्वक चर्चा भी कइल गइल।[56][59][60]

भक्त खालसा सिख लोग के दीक्षा आ दैनिक जीवन में दसम ग्रंथ के एगो महत्वपूर्ण भूमिका बा।[61][62] एकरे रचना सभ के कुछ हिस्सा जइसे कि जाप साहिब, तव-प्रसाद सवैये आ बेंती चौपाई रोज के प्रार्थना (नित्नेम) आ खालसा सिख लोग के दीक्षा में इस्तेमाल होखे वाला पबित्र लिटर्जिकल छंद सभ हवें।[26][63][64]

जुद्ध संपादन करीं

When all other means have failed,
It is but lawful to take to the sword.

– Guru Gobind Singh, Zafarnamah[65][66]

गुरु गोबिंद सिंह के पिता गुरु तेग बहादुर के फाँसी के बाद के दौर अइसन दौर रहल जहाँ औरंगजेब के नेतृत्व में मुगल साम्राज्य सिख लोग के शत्रुतापूर्ण दुश्मन रहल।[67] सिख लोग गोबिंद सिंह के नेतृत्व में विरोध कइल आ एह दौरान मुस्लिम-सिख के संघर्ष चरम पर पहुँच गइल।[67] मुगल प्रशासन अउरी औरंगजेब के सेना दुनो के गुरु गोविंद सिंह में सक्रिय रुचि रहे| औरंगजेब गुरु गोविंद सिंह आ उनके परिवार के सफाया करे के आदेश जारी कइलें।[68]

गुरु गोविंद सिंह एगो धरम युद्ध (धर्म के रक्षा में युद्ध) में बिस्वास कइलें, ई अइसन चीज आखिरी उपाय के रूप में लड़ल जाला, ना त बदला लेवे के कामना से ना लालच से ना कौनों विनाशकारी लक्ष्य खातिर।[69] गुरु गोविंद सिंह खातिर, अत्याचार रोके, उत्पीड़न के खतम करे आ अपना धार्मिक मूल्यन के बचाव करे खातिर मरे खातिर तइयार होखे के चाहीं।[69] एह उद्देश्य से ऊ चौदह गो युद्ध के नेतृत्व कइलें, बाकिर कबो बंदी ना कइलें आ ना केहू के पूजा स्थल के नुकसान पहुँचवलें।[69]

प्रमुख लड़ाई संपादन करीं

 
गुरु गोबिंद सिंह अपना घोड़ा के संघे

गुरु गोविंद सिंह मुगल साम्राज्य आ सिवालिक पहाड़ी के राजा लोग के खिलाफ 13 गो लड़ाई लड़ले।

  • भंगनी के लड़ाई (1688), जेकर बिबरन गोबिंद सिंह के बिचित्र नाटक के अध्याय 8 बतावल गइल बा, जब फतेह शाह भाड़ा के सेनापति हयात खान आ नजाबत खान के साथे मिल के [70] बिना कौनों मकसद के उनके सेना सभ पर हमला कइलें। गुरु के सहायता कृपाल (उनकर मामा) आ दया राम नाम के एगो ब्राह्मण के ताकत मिलल, दुनों के ऊ अपना ग्रंथ में नायक के रूप में तारीफ करे लें।[71] एह लड़ाई में गुरु के चचेरा भाई संगो शाह मारल गइल, ई गुरु हरगोबिंद के बेटी से पैदा चचेरा भाई रहलन।[70]
  • नदाउन के लड़ाई (1691), मियां खान आ उनके बेटा अलीफ खान के इस्लामी सेना सभ के खिलाफ, जेकरा के गुरु गोबिंद सिंह, भीम चंद आ हिमालय के तलहटी के अन्य हिंदू राजा लोग के सहयोगी सेना सभ द्वारा हरा दिहल गइल।[72] गुरु से गठबंधन करे वाला गैर-मुस्लिम लोग जम्मू में स्थित इस्लामी अधिकारियन के श्रद्धांजलि देवे से इनकार क दिहले रहे।[70]

1693 में औरंगजेब भारत के दक्कन क्षेत्र में हिन्दू मराठा लोग से लड़त रहलन, आ ऊ आदेश जारी कइलन कि गुरु गोविंद सिंह आ सिख लोग के आनंदपुर में ढेर संख्या में जुटे से रोकल जाय।[70][73]

  • गुलेर के लड़ाई (1696), पहिली बेर मुस्लिम कमांडर दिलावर खान के बेटा रुस्तम खान के खिलाफ, सतलज नदी के लगे, जहाँ गुरु गुलेर के हिंदू राजा के साथे मिल के मुस्लिम सेना के हरा दिहलें।[74] सेनापति अपना जनरल हुसैन खान के गुरु आ गुलेर राज्य के सेना सभ के खिलाफ भेजलें, पठानकोट के लगे लड़ाई भइल आ हुसैन खान के संयुक्त सेना सभ द्वारा हार के मार दिहल गइल।[74]
  • आनंदपुर के लड़ाई (1700), औरंगजेब के मुगल सेना के खिलाफ, जे पैंदा खान आ दीना बेग के कमान में 10,000 सैनिक भेजले रहे।[75] गुरु गोविंद सिंह आ पैंदा खान के बीच सीधा लड़ाई में बाद वाला के मार दिहल गइल। इनके मौत के चलते मुगल सेना युद्ध के मैदान से भाग गइल।[75]
  • आनंदपुर के लड़ाई (1701), उत्तरी पंजाब के पहाड़ी राजा लोग पिछला साल आनंदपुर में हार के बाद फिर से समूहबद्ध हो गइल आ सिख गुरु गोविंद सिंह के खिलाफ आपन अभियान फिर से शुरू कइल आ गुजरा के जनजातियन के साथे मिल के लुधियाना के उत्तर-पूरुब आनंदपुर के घेराबंदी कइल। गुजर के नेता जगतुल्लाह के पहिला दिन मार दिहल गइल आ गुरु के बेटा अजीत सिंह के नेतृत्व में एगो शानदार बचाव के बाद राजा लोग के भगा दिहल गइल।[75][76][73]
  • निर्मोहगढ़ के लड़ाई (1702), औरंगजेब के सेना के खिलाफ, वजीर खान के नेतृत्व में निर्मोहगढ़ के किनारे सिवालिक पहाड़ी के पहाड़ी राजा लोग द्वारा मजबूत कइल गइल। दू दिन ले लड़ाई जारी रहल, दुनो ओर से भारी नुकसान भइल आ वजीर खान के सेना लड़ाई के मैदान छोड़ दिहलस।
  • बसोली के लड़ाई (1702), मुगल सेना के खिलाफ; बसोली के राज्य के नाँव पर रखल गइल जेकर राजा धरम्पुल लड़ाई में गुरु के साथ दिहलें।[77] मुगल सेना के समर्थन राजा अजमेर चंद के नेतृत्व में कहलूर के प्रतिद्वंद्वी राज्य करत रहे। लड़ाई तब खतम हो गइल जब दुनों पक्ष सामरिक शांति पर पहुँच गइल।[77]
  • चमकौर के पहिली लड़ाई (1702), मुगल सेना के पीछे हट गइल।[75]
  • आनंदपुर के पहिली लड़ाई (1704), मुगल सम्राट औरंगजेब जनरल सैयाद खान के नेतृत्व में उत्तरी पंजाब में एगो ताजा सेना भेजलें, बाद में रामजन खान के जगह ले लिहलें। लुधियाना के उत्तर-पूरुब आनंदपुर में सिख गढ़ के आसपास अउरी बहुत भारी लड़ाई में रामजन जानलेवा रूप से घायल हो गइलें आ उनकर सेना फेरु से हट गइल।[75]
  • आनंदपुर के दूसरा लड़ाई, विद्वान लोग के अनुसार आनंदपुर में हथियारबंद सिख लोग के प्रसार से ई लड़ाई शुरू भइल रहे, बढ़त संख्या से आपूर्ति के कमी पैदा हो गइल। एह से सिख लोग स्थानीय गाँव सभ में सामान, भोजन आ चारा खातिर छापा मारे ला जे बदले में स्थानीय पहाड़ी राजा लोग के नाटकीय रूप से कुंठित कइलस जे लोग गठबंधन कइल आ गुरु गोबिंद सिंह के पैतृक संपत्ति पर हमला कइल।[78][70] मुगल जनरल सिख सैनिक लोग द्वारा जानलेवा रूप से घायल हो गइल, आ सेना पीछे हट गइल। एकरे बाद औरंगजेब मई 1704 में दू गो जनरल वजीर खान आ जबरदस्त खान के साथे एगो बड़हन सेना भेजलें जेह से कि सिख लोग के प्रतिरोध के नष्ट कइल जा सके।[75] एह लड़ाई में इस्लामी सेना के तरीका ई रहल कि आनंदपुर के खिलाफ लंबा समय ले घेराबंदी कइल गइल, मई से दिसंबर ले, आ बाहर निकले वाला सगरी भोजन आ अउरी सामान सभ के काट दिहल गइल आ साथ में बार-बार लड़ाई भी भइल।[5] कुछ सिख लोग 1704 में आनंदपुर घेराबंदी के दौरान गुरु के छोड़ दिहल, आ भाग के अपना घरे चल गइल जहाँ इनहन के मेहरारू लोग इनहन के शर्मसार क दिहली आ ऊ लोग फिर से गुरु के सेना में शामिल हो गइल आ 1705 में उनके साथे लड़त-लड़त मर गइल।[79][80] अंत के ओर गुरु, उनकर परिवार आ अनुयायी लोग औरंगजेब के ओर से आनंदपुर से बाहर निकले के प्रस्ताव स्वीकार कइल।[76][81] हालाँकि, दू गो बैच में आनंदपुर से निकलत घरी इनहन लोग पर हमला भइल आ माता गुजरी आ गुरु के दू गो बेटा लोग के – ज़ोरावर सिंह 8 बरिस के आ फतेह सिंह 5 बरिस के – के मुगल सेना बंदी बना लिहल गइल।[5][82] के बा। इनके दुनों बच्चा सभ के जिंदा देवाल में दफना के फाँसी दिहल गइल।[6][86] दादी माता गुजरी के भी उहाँ निधन हो गइल।[76]
  • सरसा के लड़ाई (1704), जनरल वजीर खान के नेतृत्व में मुगल सेना के खिलाफ; मुस्लिम कमांडर दिसंबर के सुरुआत में औरंगजेब के सुरक्षित रास्ता के वादा गुरु गोबिंद सिंह आ उनके परिवार के लगे पहुँचा चुकल रहलें।[85] हालाँकि, जब गुरु ई प्रस्ताव मान लिहलें आ चल गइलें तब वजीर खान बंदी बना लिहलें, फाँसी दे दिहलें आ गुरु के पीछा कइलें।[83] पीछे हटत सैनिक लोग जेकरा साथे ऊ रहलें, बार-बार पीछे से हमला कइल गइल, सिख लोग के भारी नुकसान भइल, खासतौर पर सरसा नदी पार करत समय।[83]
  • चमकौर के लड़ाई (1704) सिख इतिहास के सभसे महत्व वाला लड़ाई सभ में से एक मानल जाला। ई नाहर खान के नेतृत्व में मुगल सेना के खिलाफ रहल;[84] मुस्लिम कमांडर के मार दिहल गइल,[84] जबकि सिख पक्ष में गुरु के बाकी दू गो बड़ बेटा – अजीत सिंह आ जुझार सिंह, आ अउरी सिख सैनिक लोग के साथे मारल गइल ई लड़ाई भइल।[85][76][86]
  • मुक्तसर के लड़ाई (1705), गुरु के सेना पर मुगल सेना द्वारा फिर से हमला भइल, जेकर शिकार जनरल वजीर खान द्वारा कइल गइल, खिद्रना-की-धाब के शुष्क इलाका में। मुगल लोग के फिर से रोक दिहल गइल, बाकी सिख लोग के बहुत सारा नुकसान भइल – खासतौर पर मशहूर चालीस मुक्ते (शाब्दिक रूप से, "चालीस गो मुक्त लोग"),[80] आ ई अंतिम लड़ाई रहल जेकर नेतृत्व गुरु गोबिंद सिंह कइले रहलें।[6] खिद्राना नाम के लड़ाई के जगह के नाम बदल के लगभग 100 साल बाद रंजीत सिंह द्वारा मुक्त-सार (शाब्दिक अर्थ में, "मुक्ति के झील") रखल गइल, प्राचीन भारतीय परंपरा के "मुक्त" (मोक्ष) शब्द के बाद, जे लोग... मुक्ति के काम खातिर आपन जान दे दिहले।[87]

नोट संपादन करीं

  1. Jenkins, Grewal, and Olson state Tegh Bahadur was executed for refusing to convert to Islam.[15][16][17] Whereas, Truschke states Tegh Bahadur was executed for causing unrest in the Punjab.[18]

संदर्भ संपादन करीं

  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 Mandair, Arvind-Pal Singh; Shackle, Christopher; Singh, Gurharpal (2013). Sikh Religion, Culture and Ethnicity. Routledge. pp. 25–28. ISBN 978-1-136-84627-4.
  2. "Bole So Nihal | Asian Ethnic Religion | Religious Comparison" (अंग्रेजी में). Retrieved 2017-12-07 – via Scribd.
  3. Singh, Pashaura; Fenech, Louis E. (2014). The Oxford Handbook of Sikh Studies. Oxford University Press. p. 311. ISBN 978-0-19-969930-8.
  4. 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 Ganda Singh. "GOBIND SINGH, GURU (1666-1708)". Encyclopaedia of Sikhism. Punjabi University Patiala. Archived from the original on 29 July 2017. Retrieved 7 March 2016.
  5. 5.0 5.1 5.2 Fenech, Louis E.; W. H. McLeod (2014). Historical Dictionary of Sikhism. Rowman & Littlefield. p. 9. ISBN 978-1-4422-3601-1.
  6. 6.0 6.1 उद्धरण खराबी:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Grewal1998p78
  7. 7.0 7.1 Dhillon, Dr Dalbir Singh (1988). Sikhism – Origin and Development. Atlantic Publishers and Distributors. p. 144. Archived from the original on 17 September 2016.
  8. "ZORAWAR SINGH PAUT". The Sikh Encyclopedia (अमेरिकी अंग्रेजी में). 2000-12-19. Retrieved 2022-03-24.
  9. 9.0 9.1 9.2 Owen Cole, William; Piara Singh Sambhi (1995). The Sikhs: Their Religious Beliefs and Practice. Sussex Academic Press. p. 36.
  10. Grewal 1998, p. 70: "Though historians generally refer to the young Gobind as Gobind Rai, in the hukamnamas of Guru Tegh Bahadur he is referred to as Gobind Das."
  11. Grewal, J. S. (2019-07-25). Guru Gobind Singh (1666–1708): Master of the White Hawk (अंग्रेजी में). Oxford University Press. p. 45. ISBN 978-0-19-099038-1.
  12. [10][11]
  13. Cole, W. Owen (2004-08-26). Understanding Sikhism (अंग्रेजी में). Dunedin Academic Press Ltd. p. 68. ISBN 978-1-906716-91-2. Guru Gobind Singh's name was Gobind Das or sometimes said to be Gobind Rai, but from the founding of the Khalsa he is known to be Guru Gobind Singh.
  14. McLeod, W. H. (1997). Sikhism (अंग्रेजी में). Penguin Books. p. 47. ISBN 978-0-14-025260-6. Gobind Das was the original name of the Tenth Guru, at least so it seems. Muslim sources generally refer to him as Gobind Rai, but documents issued by his father, Guru Tegh Bahadur, give his name as Gobind Das.
  15. Jenkins 2000, p. 200.
  16. Grewal 1998, p. 72.
  17. Olson 2007, p. 23.
  18. Truschke 2017, p. 54-55.
  19. Mayled, Jon (2002). Sikhism. Heinemann. p. 12. ISBN 978-0-435-33627-1.
  20. Seiple, Chris; Hoover, Dennis; Otis, Pauletta (2013). The Routledge Handbook of Religion and Security. Routledge. p. 93. ISBN 978-0-415-66744-9.;
    Richards, John F. (1995). The Mughal Empire. Cambridge University Press. pp. 255–258. ISBN 978-0-521-56603-2.
  21. "The Sikh Review". Sikh Cultural Centre. 20 (218–229): 28. 1972.
  22. Hardip Singh Syan (2013). Sikh Militancy in the Seventeenth Century: Religious Violence in Mughal and Early Modern India. I.B.Tauris. pp. 218–222. ISBN 978-1-78076-250-0.
  23. 23.0 23.1 "BBC Religions – Sikhism". BBC. 26 October 2009. Archived from the original on 23 January 2011. Retrieved 2011-07-30.
  24. Dhavan, P (2011). When Sparrows Became Hawks: The Making of the Sikh Warrior Tradition, 1699-1799. Oxford University Press. pp. 3–4. ISBN 978-0-19-975655-1.
  25. 25.0 25.1 25.2 Dasam Granth, Encyclopaedia Britannica
  26. 26.0 26.1 26.2 McLeod, W. H. (1990). Textual Sources for the Study of Sikhism. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-56085-4., pages 2, 67
  27. 27.0 27.1 27.2 Mandair, Arvind-Pal Singh; Shackle, Christopher; Singh, Gurharpal (2013). Sikh Religion, Culture and Ethnicity. Routledge. pp. 11–12, 17–19. ISBN 978-1-136-84627-4.
  28. 28.0 28.1 Shelke, Christopher (2009). Divine covenant: rainbow of religions and cultures. Gregorian Press. p. 199. ISBN 978-88-7839-143-7.
  29. "Happy Guru Gobind Singh Jayanti: Wishes, Pics, Facebook Messages To Share". NDTV.com. Retrieved 2021-01-20.
  30. Singh, Pashaura; Fenech, Louis (2014). The Oxford handbook of Sikh studies. Oxford, UK: Oxford University Press. p. 445. ISBN 978-0-19-969930-8.
  31. Seiple, Chris (2013). The Routledge handbook of religion and security. New York: Routledge. p. 96. ISBN 978-0-415-66744-9.
  32. Pashaura Singh and Louis Fenech (2014). The Oxford handbook of Sikh studies. Oxford, UK: Oxford University Press. pp. 236–237. ISBN 978-0-19-969930-8.
  33. Hansra, Harkirat S. (2007). Liberty at Stake:sikhs: the Most Visible. iUniverse. pp. 28–29. ISBN 978-0-595-43222-6.
  34. Singh, Kesar (1997). Bansavalinama (Punjabi में). Singh Brothers. pp. 125–126. ISBN 81-7205-175-1.
  35. Jones, Constance A.; Ryan, James D. (2007). Encyclopedia of Hinduism. New York: Facts on File, Inc. p. 417. ISBN 978-0-8160-5458-9. Archived from the original on 23 September 2016.
  36. Ashok, Shamsher Singh. "JITOJI MATA". Encyclopaedia of Sikhism. Punjabi University Patiala. Archived from the original on 29 July 2017. Retrieved 14 September 2016.
  37. Ashok, Shamsher Singh. "SUNDARI MATA". Encyclopaedia of Sikhism. Punjabi University Patiala. Archived from the original on 29 July 2017. Retrieved 14 September 2016.
  38. Ashok, Shamsher Singh. "SAHIB DEVAN". Encyclopaedia of Sikhism. Punjabi University Patiala. Archived from the original on 29 July 2017. Retrieved 16 August 2016.
  39. "SAHIB DEVAN". The Sikh Encyclopedia (अमेरिकी अंग्रेजी में). 2000-12-19. Retrieved 2022-03-25.
  40. 40.0 40.1 40.2 40.3 40.4 Mahmood, Cynmthia Keppley (1996). Fighting for faith and nation dialogues with Sikh militants. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. pp. 43–45. ISBN 978-0-8122-1592-2. OCLC 44966032.
  41. Dhavan, P (2011). When Sparrows Became Hawks: The Making of the Sikh Warrior Tradition, 1699-1799. Oxford University Press. p. 49. ISBN 978-0-19-975655-1.
  42. Singh, Pashaura; Fenech, Louis E. (2014-03-27). The Oxford Handbook of Sikh Studies (अंग्रेजी में). Oxford University Press. p. 595. ISBN 978-0-19-100411-7.
  43. Hawley, John Stratton; Mann, Gurinder Singh. Studying the Sikhs: Issues for North America (अंग्रेजी में). State University of New York Press. p. 176. ISBN 978-1-4384-0619-0.
  44. 44.0 44.1 44.2 Cole, W. Owen; Sambhi, Piara Singh (1978). The Sikhs: Their Religious Beliefs and Practices. Routledge. p. 37. ISBN 0-7100-8842-6.
  45. 45.0 45.1 John M Koller (2016). The Indian Way: An Introduction to the Philosophies & Religions of India. Routledge. pp. 312–313. ISBN 978-1-315-50740-8.
  46. Cole, W. Owen; Sambhi, Piara Singh (1978). The Sikhs: Their Religious Beliefs and Practices. London: Routledge & Kegan Paul. 36-37. ISBN 0-7100-8842-6.
  47. Dhavan, P (2011). When Sparrows Became Hawks: The Making of the Sikh Warrior Tradition, 1699-1799. Oxford University Press. pp. 43–44. ISBN 978-0-19-975655-1.
  48. Cole, W. Owen; Sambhi, Piara Singh (1978). The Sikhs: Their Religious Beliefs and Practices. London: Routledge & Kegan Paul. pp. 38–39. ISBN 0-7100-8842-6., Quote: All the battles I have won against tyranny I have fought with the devoted backing of the people. Through them only have I been able to bestow gifts, through their help I have escaped from harm. The love and generosity of these Sikhs have enriched my heart and home. Through their grace, I have attained all learning, through their help in battle I have slain all my enemies. I was born to serve them, through them I reached eminence. What would I have been without their kind and ready help? There are millions of insignificant people like me. True service is the service of these people. I am not inclined to serve others of higher caste: charity will bear fruit in this and the next world, If given to such worthy people as these. All other sacrifices are and charities are profitless. From toe to toe, whatever I call my own, all I possess and carry, I dedicate to these people.</poem>
  49. 49.0 49.1 49.2 49.3 49.4 Oberoi, Harjot (1994). The Construction of Religious Boundaries: Culture, Identity, and Diversity in the Sikh Tradition. University of Chicago Press. pp. 59–62. ISBN 978-0-226-61592-9.
  50. Oberoi, Harjot (1994). The Construction of Religious Boundaries: Culture, Identity, and Diversity in the Sikh Tradition. University of Chicago Press. pp. 24, 77–78, 89–90. ISBN 978-0-226-61592-9.
  51. Mandair, Arvind-Pal S.; Shackle, Christopher; Singh, Gurharpal (2013). Sikh Religion, Culture and Ethnicity. Routledge. pp. 30–33. ISBN 978-1-136-84634-2.
  52. Singh, Pashaura; Fenech, Louis E. (2014). The Oxford Handbook of Sikh Studies. Oxford University Press. pp. 23–24. ISBN 978-0-19-100411-7.
  53. Fenech, Louis E.; W. H. McLeod (2014). Historical Dictionary of Sikhism. Rowman & Littlefield. pp. 84–85. ISBN 978-1-4422-3601-1.
  54. Jacobsen, Knut A.; Myrvold, Kristina (2012). Sikhs Across Borders: Transnational Practices of European Sikhs. Bloomsbury Publishing. pp. 142–147, 156–157. ISBN 978-1-4411-0358-1.
  55. "Adi Granth | Sikh sacred scripture". Encyclopedia Britannica (अंग्रेजी में). Retrieved 2021-01-20.
  56. 56.0 56.1 56.2 Rinehart, Robin (2014). Pashaura Singh and Louis E Fenech (ed.). The Oxford Handbook of Sikh Studies. Oxford University Press. pp. 136–138. ISBN 978-0-19-969930-8.
  57. Singha, H. S. (2000). The Encyclopedia of Sikhism (over 1000 Entries). Hemkunt Press. ISBN 978-81-7010-301-1., pp. 53–54
  58. Nesbitt, Eleanor (2016). Sikhism: A Very Short Introduction. Oxford University Press. pp. 107–109. ISBN 978-0-19-106277-3.
  59. Christopher Shackle and Arvind Mandair (2005), Teachings of the Sikh Gurus, Routledge, ISBN 978-0415266048, page xx
  60. Deol, J (2013). Arvind-Pal Singh Mandair; et al. (eds.). Sikh Religion, Culture and Ethnicity. Routledge. pp. 30–34. ISBN 978-1-136-84627-4.
  61. Christopher Shackle and Arvind Mandair (2005), Teachings of the Sikh Gurus, Routledge, ISBN 978-0415266048, pages xvii-xx
  62. J Deol (2000), Sikh Religion, Culture and Ethnicity (Editors: AS Mandair, C Shackle, G Singh), Routledge, ISBN 978-0700713899, pages 31-33
  63. Jacobsen, Knut A.; Myrvold, Kristina (2012). Sikhs Across Borders: Transnational Practices of European Sikhs. A&C Black. pp. 233–234. ISBN 978-1-4411-1387-0.
  64. Robert Zaehner (1988), The Hutchinson Encyclopedia of Living Faiths, Hutchinson, ISBN 978-0091735760, pages 426-427
  65. Singh, Mohinder (1988). History and Culture of Panjab. Atlantic Publishers. p. 10.
  66. Singh, Pashaura (2012). Renard, John (ed.). Fighting Words: Religion, Violence, and the Interpretation of Sacred Texts. University of California Press. pp. 211–218. ISBN 978-0-520-95408-3.
  67. 67.0 67.1 Brekke, Torkel (2014). Gregory M. Reichberg and Henrik Syse (ed.). Religion, War, and Ethics: A Sourcebook of Textual Traditions. Cambridge University Press. pp. 673–674. ISBN 978-1-139-95204-0.
  68. J. S. Grewal (1998). The Sikhs of the Punjab. Cambridge University Press. p. 62. ISBN 978-0-521-63764-0., Quote: "Aurangzeb took an active interest in the issue of succession, passed orders for the execution of Guru Tegh Bahadur, and at one time ordered total extirpation of Guru Gobind Singh and his family".
  69. 69.0 69.1 69.2 Christopher J. H. Wright (2003). God and Morality. Oxford University Press. p. 153. ISBN 978-0-19-914839-4.
  70. 70.0 70.1 70.2 70.3 70.4 J. S. Grewal (1998). The Sikhs of the Punjab. Cambridge University Press. pp. 73–74. ISBN 978-0-521-63764-0.
  71. Nikky-Guninder Kaur Singh (2012). Birth of the Khalsa, The: A Feminist Re-Memory of Sikh Identity. State University of New York Press. pp. 26–28. ISBN 978-0-7914-8266-7.
  72. Jaques, Tony (2007). Dictionary of Battles and Sieges: F-O. Greenwood. p. 704. ISBN 978-0-313-33538-9.
  73. 73.0 73.1 Fenech, Louis E. (2013). The Sikh Zafar-namah of Guru Gobind Singh: A Discursive Blade in the Heart of the Mughal Empire. Oxford University Press. p. 14. ISBN 978-0-19-993145-3.
  74. 74.0 74.1 Jaques, Tony (2007). Dictionary of Battles and Sieges: F-O. Greenwood. p. 420. ISBN 978-0-313-33538-9.
  75. 75.0 75.1 75.2 75.3 75.4 75.5 Jaques, Tony (2007). Dictionary of Battles and Sieges: A-E. Greenwood Publishing. pp. 48–49. ISBN 978-0-313-33537-2.
  76. 76.0 76.1 76.2 76.3 Rinehart, Robin (2011). Debating the Dasam Granth. Oxford University Press. pp. 22–23. ISBN 978-0-19-975506-6.
  77. 77.0 77.1 Jaques, Tony (2007). Dictionary of Battles and Sieges: F-O. Greenwood. p. 112. ISBN 978-0-313-33538-9.
  78. Malhotra, Anshu; Mir, Farina (2012-02-21). Punjab Reconsidered: History, Culture, and Practice (अंग्रेजी में). Oxford University Press. p. 135. ISBN 978-0-19-908877-5.
  79. Fenech, Louis E. (2000). Martyrdom in the Sikh Tradition: Playing the "game of Love". Oxford University Press. p. 92. ISBN 978-0-19-564947-5.
  80. 80.0 80.1 W. H. McLeod (2009). The A to Z of Sikhism. Scarecrow. p. 43. ISBN 978-0-8108-6344-6.
  81. उद्धरण खराबी:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named syanp220
  82. Nikky-Guninder Kaur Singh (2011). Sikhism: An Introduction. I.B.Tauris. pp. 84–85. ISBN 978-0-85773-549-2.
  83. 83.0 83.1 Jaques, Tony (2007). Dictionary of Battles and Sieges: A-E. Greenwood Publishing. p. 914. ISBN 978-0-313-33537-2.
  84. 84.0 84.1 Fenech, Louis E.; W. H. McLeod (2014). Historical Dictionary of Sikhism. Rowman & Littlefield. p. 218. ISBN 978-1-4422-3601-1.
  85. Raju, Karam Singh (1999). Guru Gobind Singh: Prophet of peace. ISBN 9380213646.
  86. Fenech, Louis E.; W. H. McLeod (2014). Historical Dictionary of Sikhism. Rowman & Littlefield. p. 79. ISBN 978-1-4422-3601-1.
  87. Sir Lepel Henry Griffin (1898). Ranjit Síngh and the Sikh Barrier Between Our Growing Empire and Central Asia. Oxford University Press. pp. 55–56.