आगे दिहल रूपरेखा भूगोल आ एकरे संबंधित बिसय सभ के परिचय खातिर बनावल गइल बाटे:

भूगोल पृथ्वी आ एकरे निवासी लोग के अध्ययन हवे।[1]

भौतिक दुनिया
मानवीय दुनिया

भूगोल के प्रकृति संपादन करीं

भूगोल बाटे... संपादन करीं

  • एगो ज्ञान के शाखा – ज्ञान के शाखा आ एकेडेमिक बिसय के रूप में पढ़ल जाए वाला बिसय के रूप में भूगोल महत्वपूर्ण बिसय बाटे जे स्कूल, कॉलेज आ इन्वरसिटी में पढावल जाला। आधुनिक भूगोल पुरा पृथ्वी के आ एकरे निवासी मनुष्य के पर्यावरण के तत्व सभ के स्थानिक संदर्भ में अध्ययन करे ला। ई पृथ्वी पर पावल जाए वाला पैटर्न सभ के वर्तमान रूप आ उन्हन के बिकास के अध्ययन करे ला। एही वजह से एकरा के "दि वल्ड डिसिप्लिन" (बिस्व के अध्ययन बिसय) भी कहल जाला।[2]
  • एगो बिज्ञान के शाखा – आमतौर पर बिज्ञान के शाखा के रूप में पहिचानल जाला आ एह बिसय में कई ठे महत्वपूर्ण जर्नल छपे लें जहाँ पियर रिव्यू लेख छपवावल जा सके ला आ एह बिसय के आपन शब्दावली आ सिद्धांत बाड़ें।
  • एगो इंटरडिसिप्लिनरी शाखा – एकरी कई ठे शाखा, उपशाखा के संबंध अन्य बिसयन से बाटे आ पढ़ाई आ रिसर्च के बिसय में ओवरलैप भी बाटे।

भूगोल शब्दावली संपादन करीं

अंग्रेजी के "geography" शब्द: ग्रीक [γεωγραφία] Error: {{Lang}}: text has italic markup (help) - geographia, lit. "पृथ्वी के वर्णन-लेखन"[3]

  • geo- – ग्रीक शब्द γη या γαια मतलब "पृथ्वी" से लिहल उपसर्ग, आमतौर पर "धरातल या जमीन" के अरथ में इस्तमाल होखे वाला।Geo- पृथ्वी से जुड़ल बहुत सारा अंग्रेजी शब्दन में ई उपसर्ग देखे के मिले ला।
  • -graphy – एगो अंग्रेजी प्रत्यय। आमतौर पर अध्ययन के क्षेत्र से संबंधित।

भूगोल के शाखा संपादन करीं

"मानवीय बिज्ञान आ प्राकृतिक बिज्ञान के बीच में पुल" के रूप में परिभाषित होखे वाला एह बिज्ञान के दू गो प्रमुख शाखा में बिभाजन बाटे:

  • मानव भूगोल
  • भौतिक भूगोल[4][5][6]

अन्य शाखा:

  • इंटीग्रेटेड भूगोल/पर्यावरण भूगोल
  • जियोमैटिक्स (भूमापन बिज्ञान)
  • प्रादेशिक भूगोल

नीचे इन्हन के बर्णन कइल जात बाटे...

भौतिक भूगोल संपादन करीं

  • भौतिक भूगोल – पृथ्वी के प्राकृतिक पर्यावरण के अध्ययन करे ला कि कइसे जलवायु, बनस्पति, माटी, जल आ थलरूप सभ मिलके पर्यावरण के रचना करे ला आ एक दुसरा से क्रिया-प्रतिक्रिया करे लें।[7]

मानव भूगोल संपादन करीं

  • भौतिक भूगोल – पृथ्वी पर मनुष्य के क्रियाकलाप आ ओकरे परिणाम स्वरूप पैदा मानवीय पर्यावरण के तत्व सभ के अध्ययन करे ला।

पर्यावरण भूगोल संपादन करीं

  • पर्यावरण भूगोल – मनुष्य आ प्राकृतिक पर्यावरण के बीच संबंध के स्थानिक अध्ययन करे ला।

जियोमैटिक्स संपादन करीं

  • जियोमैटिक्स – भूगोलीय आंकड़ा इकठ्ठा करे आ ओकर बर्गीकरन, प्रोसेसिंग वगैरह करे वाली शाखा।

जियोमैटिक्स में योगदान करे वाले बिज्ञान संपादन करीं

प्रादेशिक भूगोल संपादन करीं

प्रादेशिक भूगोल – दुनिया के प्रदेश (इलाका या क्षेत्र) सभ के अध्ययन करे वाली शाखा। कौनों प्रदेश के यूनीक लच्छन सभ जइसे कि उहाँ के प्राकृतिक तत्व, मानवीय तत्व आ प्रादेशीकरण - जेह में धरातल के सतह के क्षेत्र या प्रदेश में बाँटे खातिर इस्तेमाल होखे वाली टेकनीक सभ के बारे में भी बिचार होल, पर धियान केंद्रित कइल जाला। प्रादेशिक भूगोल आगे जा के अलग-अलग प्रदेश सभ के अध्ययन में बँट जाला।

प्रदेश – एगो क्षेत्र या इलाका होला जे अपना भौतिक बिसेसता, मानवीय बिसेसता, भा कौनों फंक्शनल बिसेसता के द्वारा परिभाषित होला। भूगोल के अलग-अलग शाखा सभ में भी एह शब्द के अलग-अलग अरथ में इस्तमाल होला।

प्रदेश के, अउरी छोटहन-छोटहन इकाई सभ के एकट्ठा रूप (कलेक्शन) के रूप में भी परिभाषित कइल जाला, जइसे कि कौनों देस आ ओकर राजीनीतिक उपभाग (राज्य) सभ से मिल के इकट्ठा हो के एगो प्रदेश के रूप में देखल जा सके ला;
या फिर कौनों बड़ हिस्सा के अउरी छोट-छोट हिस्सा ओह बड़का हिस्सा के प्रदेश कहल जालें, जइसे कि महादीप आ ओकरे प्रदेश के रूप में ओह महादीप में आवे वाला देस सभ।


भूगोल के इतिहास संपादन करीं

 
हिकैटियस के नक्शा के दुबारा निर्माण, जवन प्राचीन ग्रीक समय में बनल रहे
मुख्य लेख: भूगोल के इतिहासइतिहासी भूगोल

समय के अनुसार संपादन करीं

क्षेत्र के अनुसार संपादन करीं

बिसय के अनुसार संपादन करीं

भूगोल के तत्व संपादन करीं

भूगोल के शाखा सभ में कॉमन बिसय के रूप में कुछ टॉपिक बाड़ें:

भूगोल के औजार संपादन करीं

 
समान-क्षेत्री मॉलवीड्स प्रोजेक्शन

(Geosophy) आ भूगोल के दर्शन

  • भूगोलीय खोज – यात्रा का के नया जगह, या कौनों नया आ अनजान जगह पर के चीज सभ के खोज कइल; कौनों जगह के संसाधन सभ के खोज कइल।
  • जियोकोड (Geospatial Entity Object Code) – जियोस्पेशियल या भूस्थानिक निर्देशांक सिस्टम, जेवना से कौनों बिंदु के धरती के सतह पर सटीक लोकेशन बतावल (चिन्हित) कइल जा सके।
  • भूगोलीय सूचना तंत्र (GIS) – कंप्यूटर आधारित औजार सभ के सेट, जिनहन के मदद से भूगोलीय आँकड़ा के सहेजल, बिस्लेषण कइल, आ बिबिध रूप में रपट के रूप में प्रस्तुत कइल जा सके ला। कार्टोग्राफी, सांख्यिकीय बिस्लेषण आ डेटाबेस टेक्नोलॉजी के एकट्ठा प्रयोग भूगोल खातिर।
  • ग्लोब – पृथ्वी, कौनों तारा, चंद्रमा वगैरह के 3D मॉडल।
    • पृथ्वी ग्लोब – पृथ्वी के ग्लोब के रूप में निरूपण।
  • नक्शा – कौनों इलाका के विजुअल प्रदर्शन, जेह में ओह इलाका के बिबिध चीज सीधे या थीम अनुसार बर्गीकरण क के सपाट सतह पर देखावल गइल होखे।
    • एटलस – नक्सा सभ के एकट्ठा कइले से बनल किताब।
    • कार्टोग्राफी – नक्सा बनावे आ उनहन के पढ़े से संबंधित बिद्या।
    • मैप प्रोजेक्शन – अइसन तरीका जेवना से गोल आकृति के पृथ्वी के सपाट सतह पर देखावल जा सके; नक्शा बनावे खातिर जरूरी।
  • जनसांख्यिकी – मानव जनसंख्या के कौनों क्षेत्र में बिबिध बिसेसता, आँकड़ा वगैरह के अध्ययन। सरकारी कामकाज, मार्केटिंग, आ अन्य कई तरह के चीज के प्लानिंग करे में मददगार।
  • स्थानिक बिस्लेषण – भूगोलीय चीज सभ के बिस्लेषण खातिर बिबिध सांख्यिकीय टेकनीक आ बिधि सभ के संग्रह।
  • सर्वे – जमीन पर बिबिध बिंदु के बीच के दूरी आ कोण नापे के काम। एही आँकड़ा से नक्शा भी बनावल जाला।

प्रमुख भूगोलवेत्ता संपादन करीं

केहू भूगोलवेत्ता अइसन बैज्ञानिक होला जे पृथ्वी के भौतिक पर्यावरणमानवीय आवास क्षेत्र के अध्ययन करे ला। पुराना समय से भूगोलवेत्ता लोग के नक्षा बनावे खातिर जानल जाला। नक्शा बनावे के बिद्या - कार्टोग्राफी भूगोले के एक ठो शाखा हवे। एकरे अलावा भूगोलवेत्ता लोग, पृथ्वी के बिबिध भौतिक, पर्यावरणी आ सांस्कृतिक तत्व सभ के आपसी स्थानिक-संबंध के अध्ययन पर आपन अध्ययन के धियान फोकस करे ला।

प्रमुख भौतिक भूगोलवेत्ता संपादन करीं

 
अलेक्जेंडर फॉन हम्बोल्ट, जिनके भौतिक भूगोल के संस्थापक मानल जाला
 
रिचार्ड चोर्ले, 20वी सदी के भूगोलवेत्ता, भूगोल में गणितीय बिधि के प्रयोग आ सिस्टम बिस्लेषण के ले आवे वाला

कुछ मानव भूगोलवेत्ता संपादन करीं

 
कार्ल रिटर
 
डेविड हार्वे

भूगोल के पढ़ाई आ शिक्षा संपादन करीं

भूगोल के पढ़ाई के कोर्स जेवना के इस्कूल आ कॉलेज में पढ़ावल जाला, नीचे दिहल मूल बनावट पर आधारित बाटे:

इहो देखल जाय संपादन करीं

संदर्भ संपादन करीं

  1. "Geography" [भूगोल]. दि अमेरिकन हेरिटेज डिक्शनरी ऑफ इंग्लिश लैंगुएज, चउथा संस्करण (अंग्रेजी में). होउटन मिफिन कंपनी. Retrieved 30 अप्रैल 2016.
  2. Bonnett, Alastair What is Geography? London, Sage, 2008
  3. "Online Etymology Dictionary". Etymonline.com. Retrieved 2009-04-17.
  4. http://web.clas.ufl.edu/users/morgans/lecture_2.prn.pdf
  5. "1(b). Elements of Geography". Physicalgeography.net. Retrieved 2009-04-17.
  6. Fundamentals of भौतिक भूगोल, 2nd Edition, by M. Pidwirny, 2006
  7. उद्धरण खराबी:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named AAG
  8. 8.0 8.1 Avraham Ariel, Nora Ariel Berger (2006)."Plotting the globe: stories of meridians, parallels, and the international". Greenwood Publishing Group. p.12. ISBN 0-275-98895-3
  9. Jennifer Fandel (2006)."The Metric System". The Creative Company. p.4. ISBN 1-58341-430-4
  10. S. P. Scott (1904) – History of the Moorish Empire, pp. 461-2:

    The compilation of Edrisi marks an era in the history of science. Not only is its historical information most interesting and valuable, but its descriptions of many parts of the earth are still authoritative. For three centuries geographers copied his maps without alteration. The relative position of the lakes which form the Nile, as delineated in his work, does not differ greatly from that established by Samuel Baker and Henry Morton Stanley more than seven hundred years afterwards, and their number is the same.

  11. Guidelines for Geographic Education—Elementary and Secondary Schools. Joint Committee on Geographic Education of the National Council for Geographic Education and the Association of American Geographers, 1984.
  12. "The National Geography Standards". Retrieved नवंबर 6, 2010.
  13. "National Geography Standards". Archived from the original on 2010-08-25. Retrieved नवंबर 6, 2010.
  14. Richard G Boehm, Roger M Downs, Sarah W Bednarz. Geography for Life: National Geography Standards. National Council for Geographic Education, 1994

बाहरी कड़ी संपादन करीं

  • Pidwirny, Michael. (2014). Glossary of Terms for भौतिक भूगोल. Planet Earth Publishing, Kelowna, Canada. ISBN 9780987702906. Available on Google Play.
  • Pidwirny, Michael. (2014). Understanding भौतिक भूगोल. Planet Earth Publishing, Kelowna, Canada. ISBN 9780987702944. Available on Google Play.